ملاصدرا در آینه زمان: بزرگداشت فیلسوفی ماندگار
مقدمه و معرفی ملاصدرا
صدرالدین محمد بن ابراهیم قوام شیرازی، مشهور به ملاصدرا و صدرالمتألهین، فیلسوف بزرگ ایرانی قرن یازدهم هجری قمری و بنیان‌گذار مکتب «حکمت متعالیه» است. آثار وی تلفیقی ژرف از هزار سال اندیشه اسلامی پیش از خود به شمار می‌رود. امروزه بسیاری از مراکز علمی و خیابان‌ها در شهرهایی همچون شیراز، تهران، مشهد، اصفهان، قزوین و یزد به نام او مزین شده‌اند.
زادگاه و خانواده
ملاصدرا در تاریخ ۹ جمادی‌الاول ۹۷۹ قمری (۱۵۷۱ میلادی) در محله قوام شیراز به دنیا آمد. نام اصلی او محمد بود. پدرش، خواجه ابراهیم قوام، شخصی فرهیخته و از رجال تأثیرگذار در دربار شاه محمد خدابنده به شمار می‌رفت. برخی پژوهشگران مانند هانری کربن او را تاجری فعال در زمینه تجارت مروارید، شکر و شال دانسته‌اند که گاه برای تجارت به بحرین سفر می‌کرد.
تحصیلات ابتدایی و نوجوانی
محمد کوچک ابتدا در مکتب‌خانه ملااحمد محله قوام به آموزش قرآن و نوشتن پرداخت و پس از آن، برای فراگیری صرف و نحو نزد معلمی به نام ملاعبدالرزاق ابرقویی رفت. دو واقعه مهم باعث وقفه در تحصیل او شد: درگذشت معلمش و آشفتگی‌های سیاسی پس از مرگ شاه طهماسب صفوی. به همین دلیل، خانواده‌اش مدتی به نواحی جنوبی خلیج فارس مهاجرت کردند.
بازگشت به شیراز و سفر به قزوین
پس از تثبیت اوضاع با به سلطنت رسیدن شاه عباس اول، خانواده به شیراز بازگشتند. مدتی بعد ملاصدرا به قزوین، پایتخت آن زمان صفویان، رفت و در مدرسه «التفاتیه» اقامت گزید. وی در همین شهر با استادان بزرگی چون شیخ بهایی و میرداماد آشنا شد.
تحصیل در اصفهان و شکل‌گیری مبانی فکری
با انتقال پایتخت به اصفهان، ملاصدرا نیز به همراه استادانش به آنجا مهاجرت کرد. او در مدرسه خواجو از محضر شیخ بهایی، میرداماد و میرفندرسکی بهره برد و در علومی همچون فقه، تفسیر، فلسفه و عرفان به درجه بالایی از دانش دست یافت.
تبعید به کهک قم
افکار نوآورانه ملاصدرا در فلسفه، او را در تضاد با علمای محافظه‌کار قرار داد. سرانجام، فشار علما باعث تبعید وی از اصفهان شد و او به روستای کهک در نزدیکی قم رفت. با وجود تبعید، او دست از پژوهش و آموزش برنداشت و در همان شرایط سخت نیز به تربیت شاگردان و نگارش آثار فلسفی مشغول بود.
دعوت به شیراز و تأسیس مدرسه خان
الله‌وردی‌خان گرجی، حاکم فارس، با شناخت از ارزش علمی ملاصدرا، مدرسه‌ای به نام «مدرسه خان» در شیراز ساخت و از او دعوت کرد تا در آن به تدریس بپردازد. این مدرسه بعدها به مرکزی علمی با رویکردی جامع بدل شد که در آن علومی چون فلسفه، فقه، نجوم، شیمی، زمین‌شناسی، و گیاه‌شناسی تدریس می‌شد.
درگذشت و محل دفن
ملاصدرا در سال ۱۰۴۵ قمری (۱۶۳۵ میلادی) در بصره درگذشت و بنا بر سنت شیعیان، پیکر او به نجف منتقل شد و در سمت چپ صحن حرم امیرالمؤمنین علی (ع) به خاک سپرده شد.
بزرگداشت و یادبود
در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران، یکم خرداد به عنوان «روز بزرگداشت ملاصدرا» ثبت شده و هر ساله مراسمی در گرامیداشت این فیلسوف بزرگ برگزار می‌شود.
آثار علمی و فلسفی
بیش از ۵۰ اثر از ملاصدرا برجای مانده که در دو دسته کلی علوم نقلی و علوم عقلی جای می‌گیرند. برجسته‌ترین اثر او «الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الاربعة» یا همان اسفار اربعه است. دیگر آثار مهم او شامل:
- مفاتیح الغیب
- أسرار الآیات
- المشاعر
- شرح اصول کافی (ناتمام)
- تفسیر قرآن (آیاتی مانند نور، کرسی، سوره‌های اعلی، سجده، طارق و…)
- الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة
- و ده‌ها رساله تخصصی دیگر در زمینه‌های فلسفه، عرفان، تفسیر و کلام.
خانواده و فرزندان
ملاصدرا دارای پنج فرزند (سه دختر و دو پسر) بود.
- ام‌کلثوم: دانشمند و شاعری پرهیزگار، همسر ملاعبدالرزاق لاهیجی.
- ابراهیم: فیلسوف، فقیه، مفسر و صاحب آثار تفسیری و فلسفی چون «عروة الوثقی».
- زبیده: متولد ۱۰۲۴ قمری.
(ادامه فرزندان در منابع دیگر آمده است.)
