بیوگرافی کامل ابو علی سینا پزشک و ریاضی دان و منجم

ابوعلی سینا پزشک، ریاضی دان، منجم، فیزیک دان، شیمی دان، جغرافی دان، زمین شناس، شاعر، منطق دان و از مشهورترین و تاثیرگذارترین فیلسوفان و دانشمندان ایران است که شهرت جهانی دارد. در تقویم ایران اول شهریور ماه، همزمان با زادروز بوعلی سینا، به پاس تألیفات و خدمات وی و تجلیل از پزشکان، روز پزشک نام گذاری شود.

ولادت

ابن سینا، ابوعلی حسین بن عبدالله بن سینا (۳۷۰-۴۲۸ق)، بزرگ‌ترین فیلسوف و پزشک نامدار ایران در جهان اسلام در حدود 370ق برابر با 980م در بخارا به دنیا آمد.

پدرش از اهالى بلخ بود و در دوران فرمانروايى نوح بن منصور سامانى (366-387 ق) به بخارا رفت و در آنجا در یکى از مهم‌ترين قريه‌ها به نام خرمثين در دستگاه ادارى به كار پرداخت.

ابن سينا در آنجا به جهان چشم گشود.

تحصیلات

ابن سينا نخست به آموختن قرآن و ادبيات پرداخت و ده ساله بود كه همۀ قرآن و بسيارى از مباحث ادبى را فرا گرفت و سبب شگفتى ديگران شد. در این میان پدر وى دعوت یکى از داعيان مصرى اسماعيليان را پذيرفته بود و از پيروان ايشان به شمار مى‌رفت. برادر ابن سينا نيز از آنان بود. پدر، ابن سينا را نيز به آيين اسماعيليان دعوت مى‌كرد، اما وى هرچند به سخنان آنان گوش مى‌داد و گفته‌هایشان را در بارۀ عقل و نفس مى‌فهمید، نمى‌توانست آيين ايشان را بپذيرد و پيرو آنان شود. پدرش رسائل اخوان الصفا را مطالعه مى‌كرد و ابن سينا نيز گاه به مطالعۀ آنها مى‌پرداخت. سپس پدرش وى را نزد سبزى فروشى به نام محمود مساحى كه از حساب هندى آگاه بود، فرستاد و ابن سينا از وى این فن را آموخت.

فلسفه

 دانشمندى به نام ابوعبداللّه (حسين بن ابراهیم الطبرى) ناتلى كه مدعى فلسفه دانى بود، به بخارا آمد. پدر ابن سينا وى را در خانۀ خود جاى داد و ابن سينا نزد او به آموختن فلسفه پرداخت. وى پيش از آمدن ناتلى به بخارا، نزد مردى به نام اسماعيل زاهد فقه آموخت و در این زمینه سخت جویا و پویا و با همۀ شيوه‌هاى اعتراض، به روش فقيهان آشنا شده بود.

ابن سينا نزد ناتلى به خواندن «مدخل منطق ارسطو» (ايساگوگه ايساغوجى) اثر پرفوريوس فيلسوف نو افلاطونى (234-301 يا 305 م) پرداخت . در این راه تا بدانجا پيش رفت كه نكات تازه‌اى كشف مى‌كرد و سبب شگفتى بسيار استادش مى‌شد . چنانكه وى پدر ابن سينا را وادار ساخت كه فرزندش را یکباره و تنها در راه دانش مشغول كند.

منطق

ابن سينا بخشهاى سادۀ منطق را نزد ناتلى آموخت.  او را در بارۀ دقايق این دانش ناآگاه يافت. از این رو به خواندن کتاب‌هاى منطق ارسطو و مطالعۀ شرحهاى ديگران بر آنها پرداخت. تا اينكه در این دانش چيره دست شد.  وى همزمان کتاب «عناصر يا اصول هندسه» اثر اقليدس (يوكلايدس) رياضى‌دان مشهور يونانى (سدۀ 4 و 3ق م) را اندكى نزد ناتلى خواند و سپس بقيۀ مسائل کتاب را نزد خود خواند و آنها را حل كرد.

سپس خواندن کتاب معروف المجسطى (مگیسته سونتاکسیس) اثر بطلمیوس (كلاوديوس پتولمايوس) ستاره شناس بزرگ يونانى (ثلث دوم سدۀ 2ق م) را نزد ناتلى آغاز كرد . پس از خواندن مقدمات و رسيدن به شكلهاى هندسى آن، ناتلى به وى گفت كه بقيۀ کتاب را خودش بخواند و مسائل آن را حل كند و مشكلات را از وى بپرسد. اما به این كار نپرداخت و ابن سينا نزد خودش مسائل آن را حل كرد. چنانكه بسيارى از مشكلها را ناتلى نمى‌دانست، مگر پس از آنكه ابن سينا آنها را برای وى توضيح مى‌داد. در این هنگام، ناتلى بخارا را به قصد گرگانج و رسيدن به دربار ابوعلى مأمون بن محمد خوارزمشاه، ترك كرد.

در این میان ابن سينا نزد خود به خواندن و آموختن متون و شرحهاى کتاب‌هایى در طبیعیات و الهيات پرداخت . به گفتۀ خودش «درهاى دانش به رویش گشوده شد».

آنگاه به دانش پزشكى گرايش يافت و خواندن کتاب‌هایى را در این زمینه آغاز كرد.

خود ابن سينا نيز به درمان بيماران مى‌پرداخت و در این رهگذر شيوه‌هایى درمانى، برگرفته از تجربه، بر وى آشكار مى‌شد كه به گفتۀ خودش نمى‌توان آنها را وصف كرد. وى همزمان به مطالعات خود در فقه و مناظره با ديگران در این زمینه ادامه مى‌داد. وى در این هنگام 16 ساله بوده است.

کتاب ما بعد الطبيعة ارسطو

ابن سينا بر الهيات روى آورده و به خواندن کتاب متافيزیک (ما بعد الطبيعة) ارسطو پرداخت . به گفتۀ خودش 40 بار آن را خواند. متن آن را از بر داشته، اما هنوز محتوا و مقصود آن را نمى‌فهمید.

وى از خود ناامید شده و به خود مى‌گفت «اين کتابى است كه راهى به سوى فهمیدن آن نيست». روزى در بازار کتاب فروشان، مردى کتابى را به بهاى ارزان بر او عرضه مى‌كند. وى پس از ترديد آن را مى‌خرد؛ این همان کتاب ابونصر فارابی در بارۀ اغراض ما بعد الطبيعة بود. پس از خواندن آن مقصود و محتواى آن کتاب بر وى روشن مى‌شود.

از وزارت تا زندان

ابن سینا در جوانی امیر نوح سامانی را از یک بیماری سخت نجات داد و به همین خاطر امیر به او اجازه داد که از کتاب خانه باشکوهی که مخصوص شاهزادگان سامانی بود، استفاده کند. پس از چندی آن کتابخانه آتش گرفت و همه کتاب ها سوخت.

ابن سینا بعد از فوت پدرش که مصادف با 22 سالگی او بود، به جای پدر وارد دستگاه حکومتی شود و برخی کارهای دولتی امیر سامانی عبدالملک دوم را بر عهده گرفت. بعد از مدتی سرکرده خاندان قراخانیان ایلک نصر بن علی به بخارا هجوم آورد و آخرین فرمانروای سامانی را زندانی کرد و به اوزگند فرستاد. این دگرگونی های سیاسی و سقوط فرمانروایی سامانیان در بخارا، سبب شد که ابن سینا بار سفر بر بندد و بخارا را ترک گوید.

طبق نقل قول شاگرد او به نام ابو عبید جوزجانی، بخشی از زندگینامه او به این صورت است:

پدر من، عبدالله، از بلخ بود و در زمان پادشاهی منصور سامانی به بخارا رفت. پدرم در بخارا به کار دیوانی مشغول شد و در روستای خرمیثن زندگی کرد. او در روستای افشنه، همسری به نام ستاره پیدا کرد و از این ازدواج من متولد شدم. در دهمین سال زندگیم، پدرم مرا به آموزگاران بخارا برای تحصیل قرآن و ادب فرستاد. در آنجا با دانش خود بسیار پیشرفت کردم و برای استادانم تعجب برانگیز به نظر می‌رسیدم. همچنین، وقتی ابوعبدالله به بخارا آمد. پدرم او را به خانه دعوت کرد . در این مدت، من تحت آموزگاری اسماعیل زاهد، که از شاگردان حریر بن عبدالله سجستانی بود، فقه می‌آموختم و به عنوان بهترین شاگرد او در جدل و مناظرات آن زمان، متخصص بودم.

کسب علم طب

ناتلی، منطق و هندسه را به من آموخت و به پدرم سفارش کرد تا مرا تنها به کسب علم و دانش اندوزی بگذارد. من همیشه به اندیشه‌های او توجه می‌کردم و آن‌ها را در ذهنم بررسی می‌کردم. به آرامی به پیشروی در دانش منطق پرداختم و از استاد خود برتری یافتم. بعد از رفتن ناتلی، به پژوهش در علوم الهی و طبیعی پرداختم و در زمینه علم طب نیز موفقیت‌های چشمگیری کسب کردم. از آنجا که علاقهٔ زیادی به فلسفه داشتم، به مطالعهٔ آن پرداختم و زمان زیادی را صرف آن کردم، بدون اینکه از کار دیگری غافل شوم.

بیماری نوح بن منصور

بعد از آن وارد عالم الهیات شدم و به مطالعه کتاب “مابعد الطبیعه” ارسطو مشغول شدم، اما هیچ چیزی از آن متوجه نشدم و هدف نویسنده را در آن نمی‌فهمیدم. بنابراین، آن را دوباره مطالعه کردم و چندین بار تکرار کردم تا مطالب آن را حفظ کنم، اما به حقیقت آن پی نبردم. یک بار عصری در بازار کتاب مشغول دیدن کتب بودم که کتاب “اغراض مابعدالطبیعه” نوشته ابونصر فارابی را دیدم و آن را خریدم. وقتی به خانه رسیدم، بلافاصله آن را مطالعه کردم و به حقیقت مابعد الطبیعه پی بردم و دشواری‌های آن برایم آسان شد.

روز بعد، برای تقدیر از خداوند که به حل مشکلم کمک کرده بود، صدقه زیادی به درماندگان دادم. در آن زمان، که سنم ۱۷ سال بود، شادی و خوشحالی زیادی احساس کردم. نوح بن منصور، بیمار شد و پزشکان ناتوان در درمان او بودند. به دلیل شهرت و شناختی که در حوزه پزشکی داشتم، از من درخواست کردند تا به او کمک کنم. پس از درمان او، اجازه گرفتم که در کتابخانه اش مطالعه کنم و از کتاب‌هایی که بسیاری از مردم حتی نامشان را هم نمی‌شناختند استفاده کردم و از آنها سود جستم.

درگذشت پدر

چندی بعد، پدرم درگذشت و زندگی‌ام دگرگون شد. من از بخارا به گرگانج خوارزم رفتم و در آنجا به عزت و احترام خویشتن دست یافتم. به فرمانروای آنجا نزدیکی پیدا کردم و تألیف چند کتاب در آن شهر موفق شدم. قبل‌تر نیز در بخارا کتاب‌هایی نوشته بودم.

من از گرگانج بیرون آمدم. مدتی همچون آواره‌ای در شهرها می‌گشتم تا به جرجان رسیدم و از آنجا به دهستان رفتم و دوباره به جرجان بازگشتم و مدتی در آن شهر ماندم و کتاب‌هایی تصنیف کردم.

تالیف کتاب

ابو عبید جوزجانی گوید: این بود آنچه استادم از سرگذشت خود برایم حکایت کرد. من به خدمت او پیوستم تا پایان زندگی با او بودم و استادم پس از مدتی به ری رفت و به خدمت مجدوالدوله از فرمانروایان دیلمی درآمد .

وی را که به بیماری سودا دچار شده بود درمان کرد . از آنجا به قزوین و از قزوین به همدان رفت . مدتی دراز در این شهر ماند و در همین شهر بود که استادم به وزارت شمس الدوله دیلمی فرمانروای همدان رسید. در همین زمان‌ها استادم کتاب قانون را نوشت و تألیف کتاب بزرگ شفا را به خواهشِ من آغاز کرد. شمس الدوله از جهان رفت و پسرش جانشین وی گردید.

استاد وزارتِ او را نپذیرفت . چندی بعد به او اتهام بستند که با فرمانروای اصفهان مکاتبه دارد و به همین دلیل به زندان گرفتار آمد.

۴ ماه در زندان به‌سر برد و در زندان ۳ کتاب به رشته تحریر درآورد. پس از رهایی از زندان مدتی در همدان بود تا با جامه درویشان پنهانی از همدان بیرون رفت و به سوی اصفهان رهسپار گردید. من و برادرش و دو تنِ دیگر با وی همراه بودیم. پس از آنکه سختیهای بسیار کشیدیم به اصفهان درآمدیم. علاالدوله فرمانروای اصفهان استادم را به گرمی پذیرفت و مقدم او را بسیار گرامی داشت و در سَفَروحَضَر و به هنگام جنگ و صلح، استاد را همراه و همنشینِ خود ساخت. استاد در این شهر کتاب شفاءرا تکمیل کرد و به سال 428 در سفری که به همراهی علاءالدوله به همدان می‌رفت، بیمار شد و در آن شهر در گذشت و به خاک سپرده شد. او با روش‌های اندیشمندانه بیماران را درمان می‌کرد.

وفات

ابن سينا همچنان در اصفهان روزگار گذرانيد، تا هنگامى كه علاء الدوله در 427ق به نبرد با تاش فرّاش سپهسالار سلطان مسعود در ناحيۀ كرج (يا كرخ) نزدیک همدان شتافت. ابن سينا كه در این سفر علاء الدوله را همراهى مى‌كرد، دچار بيمارى قولنج شد و به درمان خود پرداخت و به قصد بهبود هر چه زودتر در یک روز هشت بار خود را تنقيه مى‌كرد و در نتيجه دچار زخم روده شد.

تا اينكه علاء الدوله قصد رفتن به همدان كرد. ابن سينا نيز وى را همراهى كرد، اما در راه بيماريش عود كرد.  در نخستين جمعۀ رمضان 428 برابر با ژوئن 1037، در 58 سالگى درگذشت و در همان شهر به خاک سپرده شد. اولین آرامگاه این حکیم بزرگ در زمان قاجاریه و به دستور نگار نوه فتحعلی شاه قاجار ساخته شد. این اثر در سال 1376 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

ابوعلی سینا و ریاضیات

ابن سینا در علم ریاضی نیز تبحر داشته و در بخش ریاضیات، اصول اقلیدس را در کتاب شفا بررسی و تحلیل کرده است. برخی از آثار مهم ابن سینا در زمینه ریاضیات شامل کتاب الشفا (جزء سوم شامل:الارثماطیقی – علم الموسیقی – علم الهیئه)، الزاویه یا تحقیق مبادی الهندسه، رویه الکواکب باللیل لا بالنهار، رساله فی الموسیقی، الفلک والمنازل یا المختصر فی علم الهیئه، فی سبب قیام الارض فی وسط السما، ابطال احکام النجوم و فی ابعاد الظاهره للاجرام السماویه است.

ابن سینا در اصفهان رصدخانه ای بنیاد کرد و در آن بطور منظم کواکب را مطالعه نمود. ثمره مطالعات و رصدهای او تقویمهای نجومی یا جدولها نشان دهنده وضع و موقع روزانه سیارات در رابطه یا مدار آفتاب بود.

از جمله مهم ترین آثار ابن سینا عبارتند از :

شفا، قانون فی الطب، الاشارات و التنبیهات فی المنطق والحکمه و بسیاری رساله های دیگر فارسی و عربی

ابوعلی سینا در ادبیات فارسی متبحر بود و بیش از 20 اثر فارسی به او منسوب است .دانشنامه علائی و رساله نبض از جمله مهم ترین آثار او در این زمینه هستند البته کتاب های فارسی دیگری مانند کنوزالمعزمین، ظفرنامه، حکمه الموت، رساله نفس، رساله معراجیه، المبدا المعاد، اثبات النبوه، علل تسلسل موجودات، رساله جودیه، معیارالعقول، رساله عشق، حل شکلات معینه، رساله اکسیر، رساله در منطق، رساله در اقسام نفوس، فی تشریح الاعضا، رساله در معرفت سموم و علم پیشین و برین نیز از وی وجود دارد.

الاشارات و التنبیهات، الانصاف، رساله المحدود، الحمکه العروضیه، الحکمه المشرقیه، کتاب شفا، التعلیقات، المباحثات، عیون الحکمه، النجاه و… نیز از آثار ابن سینا مربوط به منطق و حکمت هستند.

شهرت ابن سینا در جهان

بسیاری از آثار ابو علی سینا به ویژه در زمینه پزشکی برای قرن های متوالی در دانشگاه های اروپایی تدریس می شد. کتاب قانون در مراکز علمی اروپا نزدیک به هفتصد سال تدریس می شد . تا مدت ها همه کتاب های دیگر در این زمینه را تحت الشعاع قرار داد. این کتاب امروزه نیز به عنوان بخش مهمی از طب کهن در برخی مراکز و دانشگاه های جهان تدریس می شود.