از جبل عامل تا اصفهان؛ زندگینامه شیخ بهایی
شیخ بهایی؛ چهره‌ای درخشان در تاریخ علم و عرفان ایران
بهاءالدین محمد بن عزالدین حسین عاملی، مشهور به شیخ بهایی، از بزرگ‌ترین چهره‌های علمی، فرهنگی و مذهبی تاریخ ایران است. او در ۱۸ فوریه ۱۵۴۷ میلادی (۲۶ ذیحجه ۹۵۳ قمری) در شهر بعلبک لبنان متولد شد و در اول سپتامبر ۱۶۲۱ میلادی (۱۲ شوال ۱۰۳۰ قمری) در شهر اصفهان درگذشت. روز ۲۵ فروردین به‌عنوان روز بزرگداشت شیخ بهایی در تقویم ایران ثبت شده است.
دوران کودکی و مهاجرت به ایران
شیخ بهایی در روستای جبع یا جباع در منطقه جبل عامل در شام بزرگ شد. پدر او، عزالدین حسین عاملی، از شاگردان برجسته شهید ثانی بود. به دلیل فشار حکومت عثمانی بر شیعیان، خانواده‌اش به دعوت شاه طهماسب صفوی به ایران مهاجرت کردند. وقتی به قزوین رسیدند، او فقط سیزده سال داشت. آن‌جا مرکز علم و دانش بود و شیخ بهایی در کنار پدر و دیگر علمای آن زمان به تحصیل پرداخت.
رشد علمی و منصب شیخ‌الاسلامی
در سن ۱۷ سالگی، پدرش به منصب شیخ‌الاسلامی اصفهان منصوب شد. شیخ بهایی از ۴۳ سالگی خود نیز به همین منصب رسید و تا پایان عمر، یعنی تا سن ۷۵ سالگی، این مسئولیت را در اصفهان در دربار شاه عباس بزرگ برعهده داشت. او در این دوران سفرهایی به مکه، مصر و شام نیز انجام داد.
نبوغ علمی و آثار برجسته شیخ بهایی
شیخ بهایی در زمینه‌های متعددی از جمله فقه، حدیث، عرفان، ریاضیات، هندسه، معماری، نجوم، منطق، فلسفه، اخلاق، هنر و فیزیک آثار متعددی از خود به جا گذاشت. او در مجموع بیش از ۱۲۳ کتاب و رساله نوشت که بسیاری از آن‌ها همچنان مورد توجه محققان هستند.
از جمله مهم‌ترین آثار او می‌توان به این موارد اشاره کرد:
- جامع عباسی: نخستین رساله فقهی به زبان فارسی
- الزبده فی الاصول: یکی از مهم‌ترین متون اصول فقه
- الاربعین: مجموعه‌ای از چهل حدیث با شرح کامل
- مثنوی نان و حلوا (سوانح الحجاز): اثری عرفانی، اخلاقی و انتقادی
- الکشکول: مجموعه‌ای از اطلاعات متنوع ادبی، علمی و فلسفی
- صمدیه: کتابی در باب نحو عربی
- مفتاح الفلاح: درباره اعمال شبانه‌روزی مسلمان
- حدائق الصالحین: شرحی ناتمام بر صحیفه سجادیه
- الاثنا عشریه، حبل المتین، مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین: آثاری در فقه و عقاید
دستاوردها و فعالیت‌های منحصربه‌فرد شیخ بهایی
شیخ بهایی فقط یک فقیه و دانشمند نبود؛ او انسانی چندبعدی بود که در زندگی روزمره مردم نیز تأثیراتی ماندگار گذاشت. برخی از کارهای او در این زمینه‌ها شامل موارد زیر است:
طراحی سیستم توزیع آب زاینده‌رود
شیخ بهایی با نبوغ مهندسی‌اش، سیستم تقسیم آب زاینده‌رود در اصفهان را طراحی کرد. این طرح به‌گونه‌ای عمل می‌کرد که آب به‌صورت دقیق و عادلانه بین محله‌ها و مزارع تقسیم می‌شد. این سیستم قرن‌ها دوام آورد و هنوز هم مبنای برخی تقسیمات آب در اصفهان محسوب می‌شود.
تعیین جهت قبله مسجد امام
او جهت قبله مسجد شاه (امام فعلی) را با دقت بالا مشخص کرد. جالب اینجاست که قبله مسجد با ساختار میدان نقش جهان هم‌راستا نیست، اما از دید فقهی و نجومی کاملاً درست است. این تطابق دقیق، تسلط بالای شیخ بهایی بر علوم دینی و نجوم را نشان می‌دهد.
ساخت حمام اسرارآمیز
شیخ بهایی یکی از شگفت‌انگیزترین حمام‌های تاریخ ایران را ساخت؛ حمامی که طبق روایت‌ها تنها با یک شمع گرم می‌شد. هرچند بخشی از این روایت رنگ افسانه به خود گرفته، اما طراحی خاص و مهندسی هوشمندانه آن هنوز هم ذهن معماران را درگیر می‌کند.
پروژه منارجنبان اصفهان
او با خلق منارجنبان، یکی از جذاب‌ترین آثار مهندسی سنتی را به جا گذاشت. این سازه طوری طراحی شده که وقتی یکی از مناره‌ها را تکان می‌دهند، مناره دیگر هم‌زمان می‌لرزد. این هماهنگی دقیق، نشانه‌ای از درک عمیق شیخ بهایی از فیزیک و ساختار است.
نوآوری در فرهنگ خوراک ایرانی
شیخ بهایی حتی در آشپزی هم ایده‌پردازی کرد! در فرهنگ مردم، ابداع نان سنگک، حلواشکری و فرنی را به او نسبت می‌دهند. درباره نان سنگک، گفته می‌شود که او برای تأمین غذای سالم و بهداشتی برای لشکریان صفوی، نانی را پیشنهاد داد که روی سنگ‌های داغ پخته می‌شد؛ نانی که امروز با نام “سنگک” شناخته می‌شود.
دیدگاه‌های سیاسی و اخلاقی
در آثارش، از جمله مثنوی نان و حلوا و اربعین، با زبانی صریح به نقد سلطه و قدرت پرداخته و در باب حرمت همکاری با ظالمان، امر به معروف و نهی از منکر و دیگر مفاهیم اخلاقی، نظرات روشنی بیان کرده است.
افسانه‌ها و واقعیت‌ها
به شیخ بهایی نسبت داده شده که ابداع‌کننده نان سنگک، حلواشکری و فرنی بوده است. اگرچه برخی منابع تاریخی، از وجود نان سنگک پیش از او خبر می‌دهند، اما افسانه تنور سنگکی همچنان با نام او گره خورده است.
وفات و آرامگاه
او در سال ۱۰۰۰ شمسی در اصفهان درگذشت. بنابر وصیت خودش، پیکرش را به مشهد بردند و در کنار حرم امام رضا (ع)، در رواقی که به نام او “رواق شیخ بهایی” شناخته می‌شود، به خاک سپردند.
