
زندگینامه شاعر و فیلسوف معروف عمر خیام نیشابوری
حکیم عمرخیام شاعر و فیلسوف و ریاضیدان
حکیم عمر خیام در قرن پنجم هجری قمری زمان حکومت سلجوقیان در شهر نیشابور ، که در آن زمان مرکز اصلی دین زرتشت بود، به دنیا آمد. احتمالاً پدر او یک زرتشتی بود که به اسلام گرویده بود.
وی در متون عربی با نام غیاث الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم الخیام نیشابوری شناخته میشود. در زبان فارسی او به عنوان حکیم عمر خیام شناخته میشود.
در زبان عربی، خیام به معنی خیمهدوز است و بر وزن فعال است که به این معنی دلالت دارد که اجداد وی حرفه خیمهدوزی را دنبال میکردند.
بیهقی، که آشنای او بود، مینویسد: “او جوزا بود، خورشید و عطارد در معراج …”. محققان از این اظهارنظر برای تعیین تاریخ تولد عمر، ۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ هجری قمری یا همان ۱۸ مه ۱۰۴۸ میلادی استفاده کردند.
در میانسالی، فقه را در محضر امام موفق نیشابوری آموخت .در آنجا حدیث، تفسیر، فلسفه، حکمت و ستارهشناسی را فرا گرفت. برخی نوشته آمد که او فلسفه را مستقیماً از زبان یونانی آموخته بود.
حکیم عمر خیام، یکی از شاگردان ریاضیدان زرتشتی به نام بهمنیار بود.
در نزدیک سال ۴۴۹ (هجری قمری)، تحت پوشش و سرپرستی اهر، قاضیالقضات سمرقند، یک کتاب به نام “رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله” دربارهٔ معادلههای درجهٔ سوم به زبان عربی نوشت. خیام این کتاب را پس از نگارش به خواجه نظامالملک طوسی تقدیم کرد.
زندگی در دربار سلجوقی
بعد از این، خیام به دعوت پادشاه جلالالدین ملکشاه سلجوقی و وزیرش نظام الملک، به اصفهان میرود تا مسئولیت سرپرستی رصدخانهٔ اصفهان را بپذیرد.
او هجده سال در آنجا اقامت داشت و به مدیریت زیج ملکشاهی آماده میشد. در همین دوران، در سالهای نزدیک به ۴۵۸، طرح سر و سامان دادن به گاهشمار را تنظیم کرد. خیام، گاهشمار جلالی یا تقویم جلالی را تدوین کرد که به نام جلالالدین ملکشاه شناخته میشد، اما پس از فوت ملکشاه، این گاهشماری کاربردی نداشت.
در آن دوره،حکیم عمر خیام به عنوان یک ستارهشناس در دربار خدمت میکرد، هرچند باوری به ستارهشناسی نداشت. در سال ۴۵۶، خیام مهمترین و تأثیرگذارترین اثر ریاضی خود را با عنوان “رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس” را نوشت و در آن، مفاهیم خطوط موازی و نظریهٔ نسبتها را شرح داد.
گفته میشود که خیام هنگامی که سلطان سنجر، پسر ملکشاه در کودکی به آبله مبتلا شده بود، او را درمان کرده .
بعد از درگذشت ملکشاه و کشته شدن نظامالملک، خیام مورد بیمهری قرار گرفت و کمک مالی به رصدخانه (زیج) قطع شد. پس از سال ۴۷۹، خیام اصفهان را ترک کرد و به مرو رفت، که به عنوان پایتخت جدید سلجوقیان انتخاب شده بود.
احتمالاً حکیم عمر خیام رسالههای میزان الحکم و قسطاس المستقیم را در آنجا نوشته است
همچنین رسالهٔ مشکلات الحساب (مسائلی در حساب) نیز احتمالاً در همین سالها نوشته شده است. غلامحسین مراقبی گفتهاست که خیام در زندگی خود همسری برنگزید.
شرایط جامعه در زمان خیام
در دوران خیام، گروههای مختلف از جمله سنی و شیعه، اشعری و معتزلی به بحثها و مجادلات اصولی و کلامی مشغول بودند. این اختلافات باعث افزایش تعصبات بود و هر گروهی فیلسوفان را به کفر متهم میکرد. حتی امام محمد غزالی نیز از اتهامات کفر در امان نبود و دیگران حتی جرأت بیان دیدگاه خود را نداشتند.
رخدادهای سیاسی مهم در دوره خیام :
- سقوط دولت آل بویه
- قیام دولتِ سلجوقی
- جنگ های صلیبی
- ظهور باطنیان
نظامی عروضی او را حجة الحق و ابوالفضل بیهقی،امام عصر خود نامیدهاند. خیام بعنوان جانشین ابن سینا و استاد بیبدیل فلسفه طبیعی، ریاضیات، منطق و متافیزیک شناخته میشود.
هم دوره ای های خیام از رباعیات او بی خبر بودن و او را به عنوان ریاضیدان و فیلسوفی می شناختند. در کتاب خریدة القصر از عمادالدین اصفهانی که به زبان عربی و در سال 572 یعنی نزدیک به 50 سال پس از مرگ خیام نوشته شده است، از خیام به عنوان شاعر یاد شده است.
آثار خیام
خیام آثار علمی و ادبی بسیاری تألیف کرده است که برخی از آنان عبارت اند از:
- رسالة فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله به زبان عربی، در باره معادلات درجه سوم
- رسالة فی شرح مااشکل من مصادرات کتاب اقلیدس در مورد خطوط موازی و نظریه نسبت ها.
- رساله میزان الحکمه
- قسطاس المستقیم
- رساله مسائل الحساب، این اثر باقی نمانده است
- القول علی اجناس الذی بالاربعه، اثری درباره موسیقی
- رساله کون و تکلیف به عربی درباره حکمت خالق در خلق عالم و حکمت تکلیف که خیام آن را در پاسخ پرسش امام ابونصر محمدبن ابراهیم نسوی، یکی از شاگردان پورسینا، در سال 473 (هجری قمری) نوشته است
- رساله روضةالقلوب در کلیات وجود
- رساله الضیاء العقلی فی موضوع العلم الکلی
- رساله الجواب عن ثلاث مسائل؛ ضروره التضاد فی العالم و الجبر و البقا
- ترجمه خطبه توحیدیه ابن سینا
- رساله ای در صحت طرق هندسی برای استخراج جذر و کعب
- رساله مشکلات ایجاب
- رساله ای در طبیعیات
- رساله ای در بیان زیگ ملکشاهی
- رساله نظام الملک در بیان حکومت
- رساله لوازم الاکمنه
- اشعار عربی خیام که در حدود 19 رباعی موجود است
- نوروزنامه، از این کتاب دو نسخه خطی باقی مانده است. یکی نسخه لندن و دیگری نسخه برلن
- رباعیات خیام به زبان فارسی
- عیون الحکمه
- رساله معراجیه
- رساله در علم کلیات
- رساله در تحقیق معنی وجود
خیام در سال 472 هجری قمری به درخواست جمعی از دانشمندان اصفهانی خطبه توحیدیه ابن سینا را به فارسی ترجمه کرده است.
ویژگی های شعر خیام
اشعار خیام بیشتر در قالب رباعی است و مضمون عمده آن شک و حیرت، توجه به مرگ و فنا و تذکر در مورد مغتنم شمردن عمر آدمی میباشد.
اشعارکوتاه، ساده ، حاوی معانی عمیق فلسفی و حاصل اندیشه آگاهانه متفکری بزرگ در مقابل اسرار عظیم آفرینش است.
خیام چند رباعی دارد؟
تعداد واقعی رباعیات خیام را حدود هفتاد می دانند، تا کنون بیش از چند هزار رباعی به او نسبت دادند. اشعار خیام بیشتر به زبان پارسی و عربی هستند.
مرگ خیام
مرگ خیام را میان سالهای ۵۱۷–۵۲۰ هجری قمری میدانند که در نیشابور رخ داد. گروهی از تذکرهنویسان نیز مرگ او را سال ۵۱۶ نوشتهاند، ولی پس از بررسیهای لازم مشخص گردیده که تاریخ مرگ وی سال ۵۱۷ هجری قمری بودهاست.
آرامگاه خیام در نیشابور ،کنار امامزاده محروق است .