رازهای کهن هارونیه: بنای افسانه‌ای توس با معماری شگفت‌انگیز

هارونیه: کهن‌ترین بنای شهر توس

بقعه یا گنبد هارونیه، مربوط به سدهٔ ۸ ه‍.ق، کهن‌ترین بنای به جا مانده از شهر توس است و در شهرستان مشهد، بخش مرکزی، دهستان طوس قرار دارد. این بنا در ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبت ۱۷۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شده است.

موقعیت جغرافیایی

این مکان تاریخی در حدود ۶۰۰ متری آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی قرار گرفته و منحصراً خانقاه یا مقبره‌ای است که در سده هشتم هجری بر روی بناهای کهن شهر تابران بنیاد گردیده است.

یادبود امام محمد غزالی

در کنار این بنا، سنگ سیاهی به عنوان یادبود امام محمد غزالی از عرفای سده پنجم و ششم هجری قرار دارد که برخی آن را محل دفن او می‌دانند. حفاری‌های جدید نشان می‌دهند که محل دفن غزالی ممکن است در فاصله کمی با گنبد هارون باشد.

اختلاف نظر در هدف و کاربری بنا

برخی این مکان را مدرسه یا خانقاه و همچنین مدفن غزالی می‌دانند و برخی دیگر آن را مسجدی می‌دانند که بعد از هجوم مسلمانان به ایران بر روی آتشکده ساسانی ساخته شده است.

تاریخچه و سبک معماری

با توجه به شکل معماری، اصل بنا مربوط به دوره ایلخانی و سبک معماری آذری است که بخش‌هایی از آن در دوره تیموری اضافه شده است. هارونیه شباهتی به سبک معماری رازی دارد و برخی آن را مربوط به قرن ششم هجری می‌دانند. حفاری‌های سال ۱۳۵۴ نشان می‌دهند که بنا سابقه‌ای قبل از قرن ششم دارد.

ساختار و طراحی

 بنا شامل یک اشکوب هشت‌ضلعی است که توسط تالارهای گوشه‌ای پنهان شده . طرح مربع قاعده در سطح آن برقرار می‌گردد. اشکوب شانزده‌وجهی بعدی گنبد را نگه می‌دارد.

موقعیت مکانی و جذابیت‌های توریستی

هارونیه در ۲۵ کیلومتری شمال غربی مشهد قرار دارد و یکی از قدیمی‌ترین آثار شهر توس است که در ابتدای شهرک تاریخی توس و نزدیکی آرامگاه فردوسی قرار دارد. این بنا یکی از پرطرفدارترین جاذبه‌های مشهد است.

افسانه‌ها و کاربری‌های تاریخی

در مورد کاربری این بنا افسانه‌های زیادی وجود دارد. برای نمونه ،هارون‌الرشید از این بقعه برای زندانی کردن مجرمان استفاده می‌کرد ، و در دوره پیش از اسلام این بنا آتشکده بود. برخی متون قدیمی نیز از این بنا به عنوان نقاره‌خانه و مامونیه نام برده‌اند.

ویژگی‌های معماری

بنای تاریخی بقعه هارونیه دارای چهار شاه‌نشین، پنجره‌های مشبک، ایوانی رفیع، چهار ایوان صلیبی شکل در داخل، هشت طاق‌نما با قوس جناغی، سردانه و گنبد دو پوسته آجری به بلندی ۲۲ متر است. این بنا به دلیل عظمت، قطر پایه‌ها، قدرت ایستایی در کف و گنبد شاخص است.

وضعیت فعلی

در گذشته بقعه هارونیه دارای سه در ورودی بود که امروزه ورودی‌های شرقی و غربی آن به صورت پنجره مشبک در آمد. ورودی اصلی بنا به سوی جنوب باز می‌شود و شامل ایوان کفش‌کن با قوس جناغی به ارتفاع ۱۵/۵۰ متر است

بقعه هارونیه یکی از قدیمی‌ترین و افسانه‌ای‌ترین بناهای تاریخی مشهد است که با تاریخچه‌ای ناشناخته و معماری شگفت‌انگیز، همچنان مورد توجه محققان و بازدیدکنندگان قرار دارد. این بنا نمادی از تاریخ و فرهنگ ایران‌زمین است و بازدید از آن تجربه‌ای متمایز و جذاب خواهد بود.